Fornleifaskráning í Náttfaravíkum sem fram fór sumarið 2023 var hluti af verkefninu Eyðibyggðir á ystu annesjum Þingeyjarsveitar en það var styrkt af Fornminjasjóði og Þingeyjarsveit. Líkt og á við um aðrar eyðibyggðir sem skráðar hafa verið síðastliðin ár á milli Eyjafjarðar og Skjálfanda, eru Náttfaravíkur afskekkt og harðbýl sveit en þar er mun minna undirlendi en annarsstaðar þar sem byggð var með ströndinni og landbúnaði því settar miklar skorður. Byggðin þreifst ekki síst á sjósókn og voru verstöðvar í Rauðuvík, Skálavík og Naustavík fyrr á öldum. Minjar í Náttfaravíkum eru í mikilli hættu vegna viðvarandi náttúruvár, einkum landbrots og skriðufalla. Litlar minjar eru orðnar eftir um sjósókn af þeim sökum og þegar hafa ýmsar landbúnaðarminjar horfið undir jarðvegsskriður. Engu að síður er varðveisla minja á svæðinu með besta móti vegna þess hversu lítið rask hefur átt sér stað af manna völdum við túnasléttun, skurðgröft, vegagerð og byggingaframkvæmdir. Það sem helst kom á óvart í skráningunni var áður óþekkt fornbýli í landi Naustavíkur sem virðist hafa farið í eyði snemma á miðöldum. Býlið er nokkuð hátt í landinu, ofan við ströndina, og því tilheyra nokkuð umfangsmiklar minjar. Má þar nefna bæjartóft, meintan kirkjugarð með bænhúsi, túngarð, meint fjós, heygarð og vörslugarð. Sætir þessi fundur nokkrum tíðindum og getur hann varpað ljósi á elstu byggð í Náttfaravíkum og þróun hennar. Í nýútkominni skýrslu um skráninguna er líkum leitt að því að umrætt fornbýli hafi verið frumbýli á svæðinu og að land þess hafi náð yfir lönd lögbýlanna þriggja sem þar byggðust síðar, Kotamýra, Naustavíkur og Vargsness. Hér er hægt að kynna sér skráninguna og helstu niðurstöður rannsóknarinnar: https://www.researchgate.net/publication/398781810_Eydibyggd_a_ystu_annesjum_THingeyjarsveitar_II_-_Nattfaravikur

Þingstaðarannsóknir á Íslandi eiga sér langa sögu sem hófst á 18. öld með athugunum Árna Magnússonar handritasafnara en fóru á flug undir lok 19. aldar og voru undir áhrifum af sjálfstæðisbaráttu Íslendinga og aðdáun á þjóðveldisöldinni. Aftur kom kippur í þingstaðarannsóknir undir lok 20. aldar og upp úr síðustu aldamótum þegar rannsóknaruppgreftir fóru fram á nokkrum þekktum þingstöðum og eldri hugmyndir um þingstaði þjóðveldisaldar voru teknar til endurskoðunar. Enn er verið að rannsaka þingstaði og var að koma út skýrsla um verkefnið Þing í Skaftafellssýslu (sjá meðfylgjandi hlekk). Í skýrslunni er gerð grein fyrir rannsókn á meintum þingminjum við Þinggil og í Haugatungum í Skaftártungu og skráningu friðlýstra þingminja á Leiðvelli í Meðallandi. Á Leiðvelli eru illa farnar en nokkuð umfangsmiklar leifar af þingbúðum og bendir nafn staðarins til þess að þar hafi farið fram leiðarþing, eða haustþing, að loknu Alþingi. https://www.researchgate.net/publication/398650751_THING_I_SKAFTAFELLSSYSLU_-_RANNSOKN_A_LEIDVELLI_OG_MEINTUM_THINGSTODUM_I_SKAFTARTUNGU

Fornleifastofnun Íslands og Gullinsnið luku nýverið umfangsmikilli húsakönnun í Grímsey sem unnin var á árunum 2021-2023. Rannsóknin fólst meðal annars í heimildaúttekt og húsakönnun sem náði til allra íbúðarhúsa í eyjunni og annarra bygginga sem reistar voru fyrir 1960. Einnig voru tekin saman gögn um fjölda horfinna húsa. Samhliða úttekt á byggingararfi 20. aldar var gerð tilraun til að draga upp heildstæða mynd af síðustu torfbæjum Grímseyjar og byggði sú vinna á úttektum, brunavirðingum og ljósmyndum. Á grundvelli þeirra voru gerðar tilgátuteikningar af torfbæjunum sem varpa ljósi á húsagerð þeirra á síðustu öldum.
Verkefnið veitir innsýn í þróun byggðar í Grímsey, frá torfbæjum til timburhúsa og síðar steinsteyptra húsa. Niðurstöður sýna að húsagerð í eyjunni mótaðist af ýmsum þáttum svo sem veðurfari, aðstæðum og samfélagsbreytingum á 20. öld, en í megindráttum fylgdi hún engu að síður almennum þróunarlínum í íslenskri byggingarhefð.
Í verkefninu felst nokkurt nýnæmi í húsakönnun, því þar er eldri og yngri byggingararfur borinn saman á myndrænan hátt og dregin fram samfella og breytingar í byggð á rúmum tveimur öldum. Rannsóknin var unnin í samstarfi við Minjasafnið á Akureyri og hlaut styrk úr Húsafriðunarsjóði og frá Akureyrarbæ.
Lokaskýrsla verkefnisins, Híbýli í Grímsey: Húsakönnun og byggingararfur, kom út nýverið og áhugasamir geta nálgast skýrsluna hér:
https://doi.org/10.13140/RG.2.2.19643.89123